Het is een nogal gehavend exemplaar van Hans Warrens Verzamelde gedichten 1941-1971. De uitgave met op het omslag een afbeelding van sierduiven en een foto van de dichter voor de Perzische berenklauw in zijn tuin (is hij schuldig aan de opmars van deze plant, tegenwoordig gevreesd als invasieve exoot?). Er ontbreken twee bladzijden, bladzijde 13 en 14, er door een niet al te fijnbesnaarde poëzieliefhebber uitgescheurd. Een boek dat nauwelijks waarde lijkt te hebben, maar toch. Boudewijn Koole, de in 1947 te Sint Laurens op Walcheren geboren filosoof en theoloog, schafte op een gegeven moment de bundel aan. Hij miste de gedichten op pagina 13 en 14, ‘De brief’ en ‘Voorbij’, en richtte zich tot de dichter. Hans Warren, niet altijd stipt met het beantwoorden van post, reageerde zeer klantvriendelijk, zij het met het commentaar: ‘Je begrijpt overigens wel dat ik dat echt ook niet voor iedereen doe.’ Hij stuurt geen fotokopietje van de ontbrekende gedichten, maar schrijft ze over, in het netste handschrift waartoe hij in staat was. Zo wordt de bundel alsnog uniek en lees je ook de gedichten met andere ogen. Gedichten met regels die naar andere tijden verwijzen (‘heb ik aan de meid gezegd’), maar eeuwige waarde hebben. Een geschenk uit de tijdmachine, het epistel uit 1978 kwam in mijn bezit. Ik deed min of meer hetzelfde als wat hij beschreef: ‘Bijna bevreesd voor het zeegeruis/ kus ik de letters van je brief.’

MARIO MOLEGRAAF

Nadat een eerdere poging tot verhuizing was mislukt, konden Gerrit Komrij en Charles Hofman op 19 oktober 1984 eindelijk de adreswijziging sturen. Hun emigratie betekende niet het einde van de veelbesproken vriendschap tussen Hans Warren en Gerrit Komrij. Wel werden de betrekkingen letterlijk en figuurlijk afstandelijker, vooral ook omdat Hans Warren en ik nooit de reis naar Portugal hebben gemaakt. Half Nederland ging er logeren, maar wij gingen niet naar Alvites, het afgelegen dorpje van de verhuiskaart, en ook niet naar Vila Pouca da Beira. Het goede voornemen was er, maar door de storm van januari 1990 die ons huis aan het Pijkeswegje zwaar beschadigde, moest het meest serieuze reisplan worden ingetrokken. Na de verhuizing was er soms een weerzien, ook waren er af en toe brieven. Vanwege ons werk aan Kavafis vroegen we Gerrit Komrij of hij iets wist van Portugese vertalingen. En jawel, op een dag kwam er een boek, niet gedrukt in Portugal maar in Brazilië (waar Portugees de officiële taal is). Volgens een etiketje is het aangeschaft bij een boekwinkel in Porto, voorin én achterin staat met potlood de prijs, 650 escudo, maar met het bijbehorende kaartje een in escudo’s dan wel euro’s onbetaalbaar document.

MARIO MOLEGRAAF

In de bundel Tijd (1986) wijdt Hans Warren een gedicht aan Adalbert Stifter (1805-1868). Het is vernoemd naar Der Trauermantel, een boek waarin feit en fictie over de Oostenrijkse schrijver worden vermengd. ‘Met Stifter moet men de afgrond in/ om de serene rust der toppen te waarderen,’ lezen we in het gedicht. Het gaat ook over ‘een bovenmenselijke harmonie/ die gonst van tijdelijk beheerste driften’. In maart 1964 had Hans Warren twee letterkundige kronieken geschreven over Stifter. Het lezen van diens werk was voor hem, naar hij zegt, ‘een bepalende ontmoeting’. Een ontmoeting ‘met een figuur die datgene belichaamt waar men zelf bewust of onbewust naar streeft’. Hij jubelt over boeken als Witiko en Der Nachsommer. ‘Het begon met bladeren in een tweedehandsboekhandel in Parijs; thans hebben we een plank vol werken van en over Stifter,’ vertelt hij in de PZC. Die werken bestaan nog, al dan niet watervlekkig. En in sommige vinden we het bewijs: van hem geweest. In een exemplaar van Freiheit und Mass, een uitgave uit 1948, staat het stempel ‘Boek van Hans Warren’. Het is verder voorzien van een etiketje van de Parijse boekhandel Joseph Gibert, Boulevard St. Michel 26-30. Dan is er een Zwitserse editie van Der Nachsommer waarin hij achterin de aanschafdatum 6 februari 1957 schreef. In een door Karl Privat samengesteld boek over Stifter zette hij de datum 15 februari 1957. En een deeltje van de Studien uit 1958 blijkt op 4 april 1962 te zijn gekocht. Wanneer Hans Warren zomer 1957 Parijs voor Zeeland gaat verruilen, zijn er nog Franse francs over die hij ‘beter op kan maken’. Hij schaft dan méér Stifter aan. Even eerder stond hij in zijn Geheim dagboek bij de schrijver stil. Waarom de fascinatie? ‘Deze keurige burgerman, deze deftige inspecteur had iets van een vulkaan’. Hij zei in 1964 in de krant: ‘Men voelt, met de huivering van eerbied, een verwantschap’. Zag hij, het brave gezinshoofd, achter Stifter zichzelf?

MARIO MOLEGRAAF

‘Tegenwoordig ben ik anders dan ik ooit ben geweest,’ bericht Hans Warren op 13 februari 1948 aan Jan Vermeulen. Een tijdje was hij, buitenbeentje bij uitstek, een centrale figuur in Borssele. ‘Ik noem het mijn gezelligheidsperiode. Ik dompel mij onder in het leven van het dorp,’ schreef hij aan Vermeulen. Zijn dagen zijn zo ‘voller dan ooit’. Hij heeft zich ‘belast met het organiseren van een bonte avond’. De opbrengst is bestemd voor de jongens uit het dorp die als dienstplichtige naar Indië waren gestuurd. Wat Hans Warren betreft twee jongens in het bijzonder, zijn geliefden Max Krijger en Jan Kakebeeke. Het gaat eigenlijk om twee avonden, met toespraakjes en een verloting waarvoor volgens organisator Hans Warren ‘prachtprijzen’ beschikbaar zijn gesteld als ‘twee taarten, vier tulbanden, 2 mud eierkolen’. Een dameskoortje brengt liederen ten gehore. Moeder Warren, ‘die een mooie zuivere sopraan heeft’, zingt mee. Maar het belangrijkste programmapunt is een opvoering van het toneelstuk Stormeiland, een indertijd populair ‘drama van de zee’ van Bob Bertina (1914-2002), in 1942 in première gegaan. Hans Warren treedt in merkwaardige vermomming (weet u hem op de foto aan te wijzen?) op als ‘Oom Leo, een kunstschilder’. Een bijrol, maar je kunt toch zeggen dat hij als grote man achter de grote avond een hoofdrol speelde.

MARIO MOLEGRAAF

Het is een ietwat raar, naar boek, Robert Groenewegens onlangs verschenen biografie over Victor E. van Vriesland (1892-1974). Het is bij hem, veertien jaar toen de deftige letterkundige overleed, Vic voor en Vic na. Blijkbaar voelde hij zo’n sterke band dat Weerloos tegenover alles soms meer pro-Vic pamflet is dan neutrale biografie. Neem de bladzijden over de Spiegel van de Nederlandse poëzie waarvan Van Vriesland in 1939 de eerste editie publiceerde. Later liet hij de bloemlezing volledig ontsporen, het werd een doolhof in plaats van een wegwijzer. De uitgever greep in, Groenewegen bezigt grote woorden over ‘een aanslag’ op Van Vrieslands ‘levenswerk’. Amper drie maanden na Van Vrieslands dood benaderde men Hans Warren voor de uitgave. In 1979 verscheen zijn eerste Spiegel (nieuwe edities kwamen uit in 1984, 1992 en 2005), het blauwe boek werd voorafgegaan door een chique blauwe folder om mensen te laten intekenen. Er volgde een catastrofe, de term lijkt me niet te zwaar. In de uitgave bleken belangrijke fouten te staan: sommige gedichten waren onvolledig afgedrukt. Aanvankelijk probeerde de uitgever met een lijstje errata het probleem op te lossen, maar uiteindelijk viel het besluit het boek terug te halen en een gecorrigeerde versie uit te brengen. ‘Het is een enorme slag,’ vertelde de directeur van Meulenhoff in de krant. Rob Groenewegen zag, bijna een halve eeuw later, zijn kans schoon en meldt over Hans Warrens Spiegel: ‘De ongezouten kritiek die er wat betreft diens keuzes (en omissies) op volgde, maakte duidelijk dat hij niet in de schaduw kon staan van de geestelijk vader van De Spiegel van de Nederlandse poëzie’. Hij is zo tendentieus te verzwijgen dat Hans Warrens Spiegel na 1979 toch nog een lang en gelukkig leven tegemoet ging. Zo’n biograaf.

MARIO MOLEGRAAF