Momenteel werkt Mario Molegraaf aan de biografie van Hans Warren. Op zijn ontdekkingstocht door het leven van Warren stuit hij regelmatig op interessante vondsten. Ook in 2014 deelt hij op de eerste dag van elke maand zo’n vondst met de bezoekers van onze website.
Hans Warren was erbij, min of meer toevallig misschien, maar hij heeft met eigen ogen het water gezien, met eigen handen in de klei gegraven, met eigen oren de storm gehoord die zaterdag 31 januari 1953 opstak. Onverwacht, de PZC van die dag waarin van zijn hand een letterkundige kroniek over vier verschillende dichtbundels stond, voorzag slechts ‘een tot krachtig of hard toenemende wind’. Omstreeks middernacht maakte hij een wandeling, bang ‘onder al die scheefhangende bomen’ en vanwege de ‘neerratelende dakpannen’, maar zonder enig idee over de gruwelijke gevolgen.
Na de dood van zijn moeder, juni 1951, was hij geleidelijk het ouderlijk huis in Borssele aan het verlaten. Dat huis was inmiddels een nieuwbouwwoning in het dorp, Zuidsingel 24, niet meer het beroemde huis op de Zeedijk. Zijn vader, Piet Warren, had zijn baan als waterbouwkundig ambtenaar verloren en daarmee de dienstwoning. Een gevolg van zijn houding in de oorlog. Hij was onder meer lid van het Technisch Gilde geweest, maar vooral had hij een conflict gehad met de dorpsveldwachter, ongelukkig genoeg meteen na de bevrijding tot wachtmeester van de Koninklijke Marechaussee gepromoveerd. Deze positie benutte hij door wraak te nemen op zijn vijand Warren.
Hans Warren heeft het nooit goed met zijn vader kunnen vinden. Toch heeft diens lot hem altijd beziggehouden. Zijn leven lang worstelde hij met schaamte, zijn leven lang vocht hij voor eerherstel. Als Piet Warren in maart 1959, 68 jaar oud, overlijdt, zorgt zijn zoon voor een lovende necrologie in de PZC: ‘Tijdens en na de ramp heeft de heer Warren grote activiteiten ontplooid; hij had o.m. een groot aandeel in het herstel van de beschadigde zeewering. In 1937 werd de dijk bij Borssele op zijn advies zodanig verhoogd, dat het water tijdens de ramp in 1953 niet nóg meer schade kon aanrichten.’
Ook de aantekeningen uit februari 1953 zoals die in het in 1984 gepubliceerde Geheim dagboek terecht zijn gekomen, staan in het teken van zijn vader die na alle vernedering ineens weer nodig is, ineens weer aanzien geniet. Laat eerst gezegd zijn: het klopt allemaal. Piet Warren, een ongelooflijke vakman, had het gevaar voorzien. Indertijd werd druk over de enorme kosten van de werken gediscussieerd. De reservekas van het waterschap, in 1928 nog ongeveer vierhonderdduizend gulden, raakte in een paar jaar leeg. Maar als hij in de jaren dertig de zeewering bij Borssele, een zeer riskant punt, niet had versterkt, zou de ramp van 1953 nog veel rampzaliger gevolgen hebben gehad. Hij was er trots op, een album met ‘Photo’s vanaf 1931’ bevat familiekiekjes, maar begint met een indrukwekkende reportage van de dijkwerken.
Waar is ook dat men in 1953 Piet Warren te hulp riep. Zijn inzet leverde hem onmiddellijk nieuw werk op, hij werd waterbouwkundige in Ellewoutsdijk. Het eerste geld na jaren van armoede wordt goed besteed, vindt zijn zoon: ‘Hij heeft een Solex gekocht waarop ik, als hij thuis is, ook mag rijden.’ Voor de financiën van Hans Warren zelf is de ramp niet goed, de PZC verschijnt in een noodeditie en kan veel minder artikelen van hem plaatsen. Wel verdient hij wat bij als controleur-dijkwacht.
Later krijgt Piet Warren de technische leiding van grote werken bij Waarde. In 1956 schrijft hij aan zijn zoon: ‘Het kan toch gek gaan in de wereld hè Hans? Nu willen ze me overal hebben al heb ik pensioen’. Hij kan een Opel Rekord kopen: ‘Alleen de verkeerstekens moet ik nog eens leren’. Er komt een televisie, al kan hij ‘Holland’ nauwelijks ontvangen omdat de dichtstbijzijnde mast in Lopik staat.
Maar wat vertrouwde Hans Warren in februari 1953 toe aan zijn dagboek, cahier nummer negen, toen hij nog geen overzicht had? Hij wijdde vele bladzijden aan wat hij de ‘Nationale Ramp’ noemde. Literair gesproken is het prachtig: de verstoten vader die de held van het dorp wordt. Maar die visie is pas dertig jaar later op geraffineerde wijze op de oorspronkelijke tekst gelegd. ‘Hoewel de chauffeurs me vriendelijk en soms zelfs bijna onderdanig groetten, voelde ik me een nietsnutte fietser op die weg,’ schrijft hij in zijn cahier over een tochtje als ramptoerist. Daarvan maakte hij in de boekuitgave (heel slim is het stukje tussen haakjes): ‘Hoewel de chauffeurs me vriendelijk en soms bijna onderdanig groetten (de zoon van meneer Warren, het straalde een beetje op me af), voelde ik me onnut, onbehaaglijk op die weg.’
Hans Warren meldt over de toestand in Borssele: ‘Wel tweeduizend man waren aan de dijk, tienduizenden zandzakken waren al in de gaten opgestapeld’. Overbodige inspanningen naar zijn oordeel, ondanks de beschadigingen aan de dijk en de diepte van het water. ‘Ik wist van te voren dat als niemand een vinger uitgestoken had naar de Borsselse zeedijk, die dag, dat er dan toch geen overstroming plaatsgevonden zou hebben. Want ik ken de dijk en de Schelde, de wind en ’t water zo’n beetje,’ noteert hij in zijn cahier. In het boek uit 1984 voegde hij daaraan toe: ‘Ik wist dat mijn vader in de tijd van zijn beheer de dijk zeer verzwaard en versterkt had.’
Deze aanpassingen doen weinig af aan Hans Warrens unieke en fascinerende ooggetuigenverslag. Hij was niet alleen een ramptoerist, als een van de eersten meldde hij zich zondagochtend 1 februari 1953 op het plein: ‘met een spa, want ik wilde bij de werklui zijn en niet een administratief baantje opknappen.’ Er wordt gezwoegd: ‘We hebben de taaie klei en zoden gespit, zakken gevuld, de loodzware zakken getorst, in kettingen doorgegeven de dijk op, die hier en daar voor driekwart weggeslagen was aan de buitenkant. We zakten tot aan onze knieën in de modder, onze gezichten zaten vol moddervlekken, onze handen waren grijze kleiklompen. En wat deed m’n eczeemhuid pijn op m’n vingers, en in m’n palmen had ik blaren.’
De volgende dagen blijft hij thuis, vol wroeging. In plaats van heldhaftig te hulp te snellen bakt hij ‘boterkoeken met wat vanille’. Ondanks de verbodsborden gaat hij naar de Kaloot, zijn geliefde natuurgebied. Hij is gedesoriënteerd: ‘Het hele beeld is veranderd doordat de duintjes volkomen verdwenen, platgeslagen zijn. Ze zijn niet aangevallen of afgebrokkeld zoals vroeger. Nee, ze bestaan eenvoudig niet meer.’
Op 6 februari, hij schrapte het in de gedrukte versie van het dagboek, schrijft hij: ‘Opeens wist ik, hoe ik tòch wat zou kunnen doen, een bundel Zeeuwse gedichten samenstellen en m’n honorarium beschikbaar stellen voor het Rampenfonds. Gisteren heb ik heel de dag gewerkt als een bezetene. Ik was geïnspireerd en haalde de verzen (die in aanleg goed waren) aanmerkelijk op. Samen met de sonnetten voor moeder werd het een bundel van 25, die ik Haar kamer in het najaar noemde.’
Hij stuurt het geheel naar de Wereldbibliotheek en verheugt zich bij voorbaat op het gevoel dat hij ‘een grote bijdrage zal hebben geleverd voor het herstel van ons land’. Helaas zegt de uitgeverij nee, men wil ‘alle krachten’ inspannen, bericht men Hans Warren per brief, voor ‘de uitgave DE RAMP, het fotoboek waarvan U ongetwijfeld heeft gelezen’.
In de beoogde bundel verwijst Hans Warren niet naar de overstroming, maar opnieuw naar een persoonlijke catastrofe: de dood van zijn moeder. Het geheel is aan haar nagedachtenis opgedragen, en het voornaamste onderdeel is de navrante reeks ‘Grafkrans’. Hij staat in het sonnet ‘Zomerstorm’ aan haar graf in Borssele: ‘boomkruinen kraken, wilde golven draven/ als tomeloze paarden langs de kust/ (…)/ Machteloos sta ik naar de storm te horen/ voor mij is dit wat rest, de rest verloren,/ geen god, geen klacht, geen kus die je nog wekt.’
In het oorspronkelijke dagboek spreekt hij op 4 februari 1953 tegen haar portret op de piano: ‘Je zou trots zijn op Pa deze dagen, moeder, hij is veel beter dan ik – ik ben niets. Maar moeders gezicht keek niet kwaad of vals zelfs, het straalde van goedheid.’ Wie weet omdat ze ook trots zou zijn geweest op haar zoon, die op allerlei manieren streed om de nagedachtenis van zijn ouders te zuiveren. De storm van 1 februari 1953 mengt zich op een ongelooflijke wijze met de storm van Hans Warrens leven.
‘Ce vieux est formidable!’ oordeelde Giovanni Nurchi, de Sardijnse vriend van Hans Warren, over Gommert de Kok. Ofwel: ‘Die ouwe is me er eentje!’ Zoals veel van de mooiste verhalen staat het niet in de boeken. In dit geval niet in Gommert de Kok. Journalist, de pas verschenen en zeer lezenswaardige biografie door Eric-Jan Weterings (€16,50, uitgeverij Den Boer/De Ruiter, Vlissingen). Nurchi was vooral onder de indruk van de talenten als imitator van Gommert de Kok, die blijkbaar minutenlang precies kon praten als allerlei bekende personen. Echt ‘vieux’ was Gommert de Kok niet, drie jaar jonger dan Hans Warren. Het verhaal moet dateren uit 1976, toen Hans Warren vierde dat hij vijfentwintig jaar voor de Provinciale Zeeuwse Courant werkte. Hij bleef daar maar zitten, terwijl de hoofdredacteuren kwamen en gingen. Gommert de Kok, die tussen 1961 en 1978 de krant leidde, staat in het lijstje precies in het midden. Vóór hem werkte Hans Warren onder Gerard Ballintijn en Willem Leertouwer, na hem onder het duo Dieleman & Van der Maas en Andreas Oosthoek. Al zal het van beide kanten zelden als ‘werken onder’ zijn ervaren. De Kok was sinds 1947 aan de PZC verbonden en had voor hij hoofdredacteur werd al regelmatig met Hans Warren te maken. De eerste nog bekende brief dateert uit 1956. De toon van de correspondentie is hoffelijk, maar irritatie is nooit ver weg. In een van zijn wijdlopige brieven zegt Gommert de Kok zelfs: ‘Indien wij in een tijdvak leefden, dat enige honderden jaren geleden reeds werd afgesloten, dan zou ik U uitgedaagd hebben tot een tweegevecht ergens op een wei buiten schrabbekerke bij het krieken van de dag’. In Hans Warrens brieven draait het vooral om het vragen van voorschotten en het verzoeken om opslag. Wanneer hij eind 1967 een aanbod krijgt om een letterkundige rubriek in het Algemeen Dagblad te beginnen, wijst hij Gommert de Kok fijntjes op het veel hogere honorarium. De gewenste aanpassing volgt al snel. Eric-Jan Weterings signaleert in Gommert de Koks brieven aan Hans Warren zelfs een voor hem ‘niet gebruikelijke meegaandheid (…) alsof hij zijn best doet om een lastige klant niet op zijn tenen te trappen’. Maar de biograaf kleurt het beeld al te zwart bij. Hij citeert gretig Hans Warrens dagboek van 19 mei 1977 over Gommert de Koks matige klavecimbelspel, maar laat een bepaald niet onbelangrijke opmerking van dezelfde datum weg: ‘Ik hoop dat hij de Zeeuwse Prijs krijgt, ik heb dat balletje eens opgegooid en het wordt doorgespeeld. Als iemand die verdient is hij het.’ Een jaar later kreeg Gommert de Kok inderdaad de Zeeuwse Prijs, zeven jaar nadat Hans Warren deze voor slechts een enkeling weggelegde onderscheiding had gekregen. De twee formidabele planeten van de PZC, zo mag je ze wel noemen. Stilzwijgend besloten ze zoveel mogelijk uit elkaars baan te blijven.
